Zator – miasto w południowej Polsce, w województwie małopolskim, w powiecie oświęcimskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zator.
Położenie
Miasto położone nad Skawą, w Kotlinie Oświęcimskiej. Znane z hodowli ryb – zwłaszcza karpia królewskiego – i cyklicznej imprezy, Zatorskie Dni Karpia. Stolica Doliny Karpia.
Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 11,52 km².
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. bielskiego.
Nazwa
Nazwa miejscowości Zator to nazwa kulturowa pochodząca od wyrazu zator i oznacza „zaparcie toru”, zablokowanie lub znaczne zwężenie drogi lub nurtu rzeki. Osada powstała więc w miejscu, gdzie prosty bieg rzeki został przez wzniesienie zahamowany, a rzeka zmuszona do obejścia przeszkody. Taki naturalny zator jest widoczny na północ od Zatoru, a na południe od wsi Palczowice, gdzie Skawa ostro skręca na zachód. Oprócz naturalnej przeszkody nie brakowało też usypanych ręką człowieka, gdyż miejscowość od dawna słynęła z hodowli ryb, a konkretnie karpia.
Historia
W 1179 roku prawdopodobnie powstał w miejscu lokalizacji Zatoru gródek graniczny mający strzec szlaku handlowego prowadzącego z Krakowa na Śląsk. W 1228 notowane są pierwsze zapiski o wsi Zator. W 1292 miejscowość uzyskuje prawa miejskie z nadania księcia cieszyńskiego Mieszka. Zator uzyskał prawo składu w 1292 roku. Zasadźcami nowego miasta byli Rydygier i Piotr, wcześniej biorący udział w zakładaniu pobliskich Kęt. Tym razem również zaprosili oni przybyszów z Niemiec, a obok nazwy polskiej używano nowej nazwy niemieckiej Neustadt (Newenstadt, Neestad), dlatego czasem zaliczano miejscowość do bielskiej wyspy językowej.
Od 1315 roku miasto było częścią księstwa oświęcimskiego. W latach 1445–1564 stolica księstwa zatorskiego powstałego z podziału księstwa oświęcimskiego.
W 1513 włączona do Korony Królestwa Polskiego. W 1564 roku wraz z całym księstwem oświęcimskim i zatorskim leżała w granicach Korony, znajdowała się w województwie krakowskimw powiecie śląskim jako siedziba starostwa niegrodowego. Po unii lubelskiej w 1569 księstwo Oświęcimia i Zatoru stało się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów w granicach, której pozostawało do I rozbioru Polski w 1772. W XVI i XVII w. – centrum reformacji. W XV i XVI w. w Zatorze zbierał się sąd ziemski ławniczy zwany gajonym. Po inkorporacji, wprowadzono prawo ziemskie polskie, na podstawie którego utworzono w mieście sąd ziemski. Orzekał przez blisko sto lat, do połowy XVII w. Po stuletniej przerwie, w 1765 r. wznowił swą działalność, jednak władze zaborcze zlikwidowały go w 1784 r.
Po rozbiorach Polski miejscowość znalazła się w zaborze austriackim i leżała w granicach Austrii, wchodząc w skład Królestwa Galicji i Lodomerii. W latach 1772–1918 cesarze austriaccy tytułowali się jako książę Zatoru (Herzog von Zator). Od XIX w. w miejscowości rozwija się drobny przemysł. W latach 1815–1866 – na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Zator był włączony do Związku Niemieckiego. W latach 1896–1934 został pozbawiony praw miejskich. Podczas II wojny światowej wcielony do III Rzeszy. Wyzwolony 26 stycznia 1945 r.